گروه ایرنا زندگی – استان گیلان در عرصه صنایع دستی و بومی نیز از تنوع بالایی برخوردار است؛ محصولاتی که نشان از فرهنگ و تمدن غنی این سرزمین از هزاران سال قبل دارند. مروار بافی، حصیر بافی، رشته دوزی، لباس محلی، خراطی، چادرشب بافی، صنایع سفالی، نازک کاری، چوب تراشی، منبت و معرق چوب، چلنگری، مینای خانه بندی و جاجیم از مشهورترین صنایع دستی گیلان هستند. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با صنایع دستی این استان بیشتر آشنا کنیم.
فهرست صنایع دستی گیلان
حصیر بافی
حصیر بافی یکی از صنایع دستی رایج در استان گیلان است و در اکثر شهرهای این استان به‌خصوص در مناطق بندرانزلی، خمام، جفرود، غازیان، گلشن و روستاهای اطراف آن‌ها دیده می‌شود. ماده اولیه این هنر زیبا لی یا سوف است؛ گیاهی که به‌صورت خودرو اطراف مرداب‌ها یا آبگیرهای کوچک رشد می‌کند و بافتن آن در فصول غیر کشاورزی جایگزین مناسبی برای کشاورزان و زمین‌داران روستایی به شمار می‌آید. از محصولات حصیربافی می‌توان به انواع سبد میوه و نان، زیرانداز، آبکش، زیرداغی، سفره حصیری، کلاه حصیری، بادبزن حصیری، زنبیل، گهواره بچه حصیری و غیره اشاره کرد؛ محصولاتی که بیشتر به دست زنان این خطه بافته می‌شوند.
بامبو بافی
بامبو بافی یکی از صنایع دستی قدیمی در استان گیلان است که قدمت آن با کشت چای در این منطقه برابری می‌کند. بامبو یا نی خیزران مانند سوف، بیشتر در اطراف آبگیرها و تالاب‌ها می‌روید و مرکز اصلی تولید آن در لاهیجان و به‌خصوص روستای لیالستان است. بامبو از سوف منعطف‌تر است و به همین دلیل می‌توان محصولات متنوع‌تر و ظریف‌تری با آن تولید کرد.
مروار بافی
مروار بافی یکی از صنایع دستی جدید استان گیلان است که به‌تازگی در شهرهای این استان رایج شده است. ماده اولیه مروار بافی نوعی چوب ترکه است که از خارج از گیلان (از تهران به‌خصوص منطقه سولقان و از ملایر) تهیه می‌شود. مروار بافی از نظر کاربرد و ظاهر محصولات شباهت زیادی به بامبو بافی دارد؛ اما محصولات مروار بافی انعطاف کمتری دارند و مقاوم‌تر هستند. وجه تسمیه مروار از نام گونه‌ای از درختان بید است. بید مروار دارای ساقه‌های متعدد و بسیار نرم، حالت‌پذیر و بادوام است.
شهرستان آستانه اشرفیه به‌ویژه روستای تازه آباد گورکا قطب اصلی مروار بافی در استان گیلان هستند؛ البته محصولات این هنر زیبا را می‌توان در دیگر بخش‌های استان مانند بندر کیاشهر، صومعه سرا و صیغلان نیز پیدا کرد. انواع سبد میوه، ساک پیک نیک، جا نانی، جا لیوانی و غیره از جمله محصولات مروار بافی در استان گیلان هستند.
عروسک بافی
عروسک بافی یکی دیگر از صنایع دستی استان گیلان است که بیشتر در فومن و به‌خصوص در شهر ماسوله دیده می‌شود. این عروسک‌ها با کاموا، قلاب بافی می‌شوند و در واقع نسخه‌های کوچکی از مردان و زنان گیلکی با پوشش سنتی هستند.
بافتنی و قلاب بافی
شال‌ها و روسری‌های بزرگ بافتنی و قلاب بافی، پوشش سنتی گیلانی‌ها هستند و به‌عنوان یکی از سوغات استان گیلان شناخته می‌شوند. شال بافی از صنایع دستی گیلان و به‌خصوص تالش و گالش به شمار می‌آید و ماده اولیه آن پشم دام است. شال‌های گیلانی توسط دستگاه شال بافی با دار افقی بافته می‌شوند.
در تار و پود شال‌ها به‌هیچ‌وجه از پنبه استفاده نمی‌شود. شال‌های گیلانی در برابر سرما و رطوبت نفوذناپذیر هستند و به همین دلیل اهالی مناطق کوهستانی، مناطق مرتفع و ییلاقی از آن‌ها استفاده بیشتری می‌کنند. شال بافی در دیگر استان‌های کشور از جمله کردستان نیز رایج است. بهترین و باکیفیت‌ترین شال‌های ایران را می‌توان در کوبلان در شهرستان میانه در آذربایجان شرقی تهیه کرد.
طرح‌ها و نقش و نگارهای آثار قلاب بافی در استان گیلان معمولا زاده تخیل بافندگان آن‌ها است؛ طرح‌هایی که نسل به نسل منتقل شده‌اند و از میان محبوب‌ترین آن‌ها می‌توان به موتیف‌های قدیمی، بته جقه، پیزلی و دایره اشاره کرد. قلاب بافی رشتی به سه گروه تقسیم می‌شود:
قلاب بافی پارچه با نخ ابریشمی رنگی: در این روش قلاب بافی پس از ترسیم الگو انجام می‌شود.
قلاب بافی با روش تکه دوزی: در این روش، پس از رسم الگوهای بافت ماهوت توسط هنرمند، یک بخش خاص جدا و با قطعه‌ای از رنگ دیگری جایگزین می‌شود. سپس هنرمند به ادامه قلاب بافی می‌پردازد.
قلاب بافی ترکیب شده با روش معرق: این روش پیچیده‌ترین روش قلاب بافی رشتی است. در این روش، هنرمند تکه‌های ماهوت رنگی را روی پارچه اصلی قرار می‌دهد و لبه‌های آن‌ها را با قلاب بافی به‌هم متصل می‌کند. از جمله محصولات این هنر زیبا می‌توان به رومیزی، پارچه، ملافه تختخواب، کوسن، زیر جلدی، کیف، چمدان و پوشش کف اشاره کرد.
دستبافته‌های پشمی
دامداری در برخی از مناطق استان گیلان رایج است و پشم مرغوب از جمله محصولات این مناطق به شمار می‌آید. مردم این استان پشم را با دستگاه‌های ریسندگی به نخ تبدیل می‌کنند و پس از رنگ کردن، آن‌ها را در بافت لباس‌های پشمی همچون جوراب، دستکش، شال گردن و بلوز به کار می‌گیرند. ماسوله، رشت و انزلی از مراکز تولید این دستبافته‌های پشمی به شمار می‌روند.
چاروق و چموش دوزی
چموش، چاروق یا «چوموش» در زبان گیلکی، یک نوع پاپوش بدون پاشنه است که در استان گیلان به‌خصوص در ارتفاعات و مناطق کوهستانی (مناطقی که دامداری، شغل اصلی اهالی است) کاربرد زیادی دارد. این کفش خاص که هنر دست مردم گیلان است با پوست دباغی شده گاو درست می‌شود و یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، عدم استفاده از چسب و میخ است؛ در واقع تولید این کفش تنها با هنر دوخت انجام می‌شود. پتک، سولف، دستگاه‌های برش، دوک چرمی، سوزن و قالب چوب از جمله ابزارهای ساخت چموش هستند.
چموش کفشی مخصوص است که در سرما پا را گرم و در گرما پا را خنک می‌کند. چموش شکاره یکی از انواع متداول چموش با نوک عقابی و برگشته است که بند و تسمه‌های بلند دارد و بند آن دور ساق پا بسته می‌شود. نوع دیگر چموش بدون تسمه و بند است. هنر چموش یا چاروق دوزی در فومن و به‌خصوص در ماسوله رایج است. این هنر زیبا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. چموش‌ها معمولا به‌صورت ساده و بدون رنگ تولید و توسط رنگ‌های طبیعی مانند پوست انار رنگ می‌شوند. چموش‌ها را در انتها با نخ‌های زرد، سبز و قرمز گلدوزی و تزیین می‌کنند.
چموش‌های مردان گیلانی معمولا با چرم بوفالو و چموش‌های زنان با چرم بز ساخته می‌شوند. شما می‌توانید چموش‌ها را در رنگ‌های متنوعی مانند سبز، سفید، کرم استخوانی، قهوه‌ای و قرمز پیدا کنید. نقوش گل «آباتار»، گردن شتر و «ماجما قوراغ»، «گل بچه» یا «خزیلی» از جمله طرح‌هایی هستند که در تزیین چموش‌ها به کار گرفته می‌شوند. جالب است بدانید که چموش پای چپ و راست ندارد.
برای تهیه چرم مورد استفاده چموش، پوست گاو و بز را در دباغخانه به نمک آغشته می‌کنند. سپس آن را در آهک می‌خوابانند. در ادامه پرز و موی چرم جدا می‌شود و آن را در آب انار ترش می‌پزند. چرم در ادامه به‌همراه آب انار در حوض ریخته می‌شود تا رنگ بگیرد. در این مرحله چرم را روی تخت می‌اندازند، لوله می‌کنند و سپس در آب فرو می‌برند. چرم‌ها در کنار هم آویزان می‌شوند تا هوا بخورند و خشک شوند. در ادامه پوشت دوباره صاف و در آب انداخته می‌شود. سپس آن را روی تخت پهن می‌کنند و به آن ضربه می‌زنند. در انتها محصول به عمل آمده به چرم فروشان و کفاشان تحویل داده می‌شود.
چادرشب بافی
چادرشب، پارچه‌ای رنگارنگ و معمولا با طرح چهارخانه یا یک‌رنگ است که با دستگاه مخصوص چادرشب بافی (پاچال) به‌شکل مربعی در ابعاد دو متر در دو متر یا در عرض ۲۰ تا ۳۵ سانتی‌متر و طول دو تا ۲٫۵ متر بافته می‌شود. الیاف استفاده شده در این پارچه مخصوص معمولا ابریشم، پشم یا پنبه است؛ البه امروزه از نخ مصنوعی نیز استفاده می‌کنند.
مردم استان گیلان به‌خصوص بانوان این منطقه از چادر شب به‌عنوان کمرپیچ برای جلوگیری از نفوظ رطوبت به بدن در زمان کار در شالیزار استفاده می‌کنند. اهالی گیلان در گذشته چادر شب را برای روجهازی به نوعروسان نیز هدیه می‌دادند. چادرشب بافی در شرق گیلان به‌خصوص در رودسر و روستای قاسم آباد چابکسر رایج است.
رنگ اصلی زمینه چادر شب‌ها معمولا قرمز است؛ البته رنگ بنفش و سبز نیز به مقدار بسیار کم در منطقه قاسم آباد دیده می‌شود. طرح‌های کار شده روی چادر شب هندسی هستند و رنگ‌های سفید، سبز، نارنجی، زرد، صورتی، آبی و قرمز در ترکیب‌های هماهنگ در آن استفاده می‌شوند.
هنر چادرشب بافی یا لاون علاوه بر استان گیلان در دیگر شهرهای ایران مانند یزد، هرمزگان و خراسان شمالی نیز وجود دارد و در حال حاضر روستای روئین در اسفراین (خراسان شمالی) یکی از مراکز اصلی بافت چادر شب در ایران است. چادرشب‌ها در مناطق مختلف ایران از نظر طرح و رنگ مشابه هم هستند؛ اما چادرشب‌های روستای قاسم آباد گیلان به‌دلیل طرح و رنگ خاص از ارزش هنری بیشتری برخوردار هستند. جالب است بدانید که روستای قاسم آباد به‌عنوان روستای ملی چادر شب بافی شناخته می‌شود.
چادر شب شباهتی به چادر ندارد؛ اما چرا به این نام مشهور شده است؟ طبق پژوهشگران، این هنر دستی حداقل ۶۰۰ سال در ایران قدمت دارد و چون شب‌ها به‌عنوان روانداز استفاده قرار می‌گرفته به این نام معروف شده است.
گلیم بافی
گلیم بافی از جمله هنرهایی است که در بیشتر شهرهای ایران با طرح‌های متفاوت و الیاف گوناگون دیده می‌شود. گلیم در استان گیلان به‌عنوان زیرانداز کاربرد دارد و معمولا توسط زنان بافته می‌شود؛ البته گلیم در گذشته به‌عنوان روانداز برای حیوانات باربر، پوشاندن دیوار و فرش نیز استفاده می‌شد. گلیم از نخ‌های پشمی و پنبه‌ای بافته می‌شود و رنگ‌های استفاده شده در آن کاملا طبیعی هستند. گلیم‌های گیلانی گاهی برای جلوه بیشتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شسته می‌شوند. برای پیدا کردن مرغوب‌ترین گلیم‌های ایرانی بهتر است به مناطق مرتفع استان مثل آستارا و تالش سر بزنید.
جاجیم بافی نیز از صنایع دستی استان گیلان است که مانند گلیم از پشم بافته می‌شود و تنها تفاوت آن با گلیم در نوع بافت است. جاجیم یک نوع زیرانداز دورویه بدون پرز با پارچه کمی نازک‌تر و نخ‌های رنگی‌تر به نسبت گلیم است.
رشتی دوزی
رشتی دوزی، رشته دوزی یا گلبند دوزی از هنرهای دستی خاص استان گیلان است که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. هنرمندان برای تولید آثار رشتی دوزی روی پارچه‌هایی ضخیم از جنس ماهوت، با استفاده از نخ‌های ابریشمی رنگی و قلاب، طرح‌های بسیار زیبایی خلق می‌کنند.
رشتی دوزی با سه روش مختلف (ساده دوزی، ضخیم دوزی و تکه دوزی (معرق دوزی) توسط وسیله‌ای به نام قلاب دوخته می‌شود و از رایج‌ترین طرح‌های آن می‌توان به طرح‌های گل، بته جغه شاخ گوزنی، گل و مرغ و غیره اشاره کرد. رشتی دوزی بیشتر در انواع لباس مثل لاسیاره (شلوار پهلوان‌ها)، بازوبند، کوسن، رومیزی و غیره دیده می‌شود.
قدمت هنر رشتی دوزی، از مشهورترین سوغات رشت، به سال‌های دور بازمی‌گردد و قدیمی‌ترین نمونه باقی‌مانده از آن، اثر استاد حسین رشتی با قدمتی از قرن سیزدهم است؛ اثری که هم‌اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
پژوهشگران و محققان با توجه به آثار کشف شده قلاب دوزی شده در لولمان گیلان بر این باور هستند که قدمت رشتی دوزی به سده‌های ۳۲۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد (دوره هخامنشی) بازمی‌گردد. این هنر پس از اسلام نیز رونق فراوانی داشت و در دوره حکومت شاه عباس صفوی در کنار ابریشم از اقلام صادراتی مرغوب به شمار می‌آمد. رشتی دوزی در زمان حکومت افشاریان و زندیان نیز از محبوبیت بالایی برخوردار بود و در نهایت در اواخر دوره قاجار به‌تدریج تبدیل به کالایی شد که همه اقشار جامعه می‌توانستند از آن استفاده کنند.
نمد مالی
نمد مالی یکی از صنایع دستی اصیل ایرانی است که در بیشتر روستاها و آبادی‌های حاشیه دریای کاسپین دیده می‌شود. نمد از پشم تولید می‌شود؛ پشمی که از الیاف بلندی تشکیل شده است. نمد مالی از قدمتی طولانی در استان گیلان برخوردار است و هنرمندان گیلانی برای بالا بردن کیفیت نمدهای خود از مخلوط صابون و زرده تخم‌مرغ استفاده می‌کنند. نمد مالی نیاز به دستگاه خاصی ندارد و محصولات آن در گذشته معمولا به‌عنوان کلاه، لباس و زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در حال حاضر محصولات نمد مالی کاربرد سابق را ندارند و جنبه تزیینی پیدا کرده‌اند.
سفالگری
هنر سفالگری با قدمتی از هزاران سال قبل در هر گوشه‌ای از ایران به چشم می‌خورد. سفال از قدیمی‌ترین ساخته‌های بشر است و مردم استان گیلان نیز از سال‌های دور به هنر سفالگری مشغول بودند؛ به‌طوری که بسیاری از آثار سفالی متعلق به عصر آهن در مارلیک و املش کشف شده‌اند. کلمه سفال طبق گویش محلی گیلانی به‌معنای خشتی است که آتش گرفته است.
با توجه به اکتشافات انجام شده در سایت باستان‌شناسی مارلیک، تالش و دیلمان مشخص شده است که انسان‌ها از هزاران سال قبل در این منطقه ساکن بوده‌اند و ابزار، ظروف لازم و همچنین مجسمه‌های خود را با سفال می‌ساختند. این آثار سفالی به رنگ‌های سیاه، قرمز و طوسی بوده‌اند. مردم گیلان به‌جای استفاده از رنگدانه‌های سیاه، مقدار اکسیژن را با گرم کردن ظروف موجود در کوره کاهش دادند. یکی از ویژگی‌های متمایز ظروف سفالی گیلان، رنگ مایل به سفال است که از غنی بودن عناصر آهن از زمین ناشی می‌شود.
هنر سفالگری علاوه بر تولید انواع ظروف، گلدان و غیره در معماری خانه‌های گیلان نیز کاربرد دارد. در سفر به این استان سرسبز به خانه‌های روستا و سقف‌های شیروانی دقت کنید تا سفال سقف را ببینید؛ سفالی که مانع از نفوذ باران در فصل بارش می‌شود. >مردم استان گیلان برای ساخت ظروف سفالی از خاک رس، یکی از خاک‌های مرغوب در این صنعت استفاده می‌کنند. شهرستان‌های رودسر، صومعه سرا، تالش، رشت، سیاهکل، لنگرود، شفت، آستارا و لاهیجان از جمله مهم‌ترین مراکز تولید سفال در گیلان هستند.
گمج یا دیگ آرام پز یکی از مشهورترین ظروف سفالی در استان گیلان است که معمولا برای طبخ غذاهای سنتی از آن استفاده می‌شود. گمج بیشتر شبیه به قابلمه کروی شکل است و معمولا آن را با رنگ سبز و آبی و لعاب تزیین می‌کنند. گمج یک درپوش به‌شکل مخروط دارد و ته آن محدب است.
کوزه آب سفالی (مناسب برای سرد و تصفیه کردن آب)، کوزه ماست سفالی (مناسب برای تهیه و تولید ماست چکیده)، کوزه دوشون سفالی (مناسب برای تهیه و تولید انواع کره و دوغ محلی)، تنور سفالی پخت نان (مناسب برای تهیه و طبخ نان در منزل)، تابه سفالی پخت نان، نیمکار یا نمکیار سفالی (مناسب برای سابیدن انواع مغزها و مواد غذایی) و تابه سفالی (مناسب برای طبخ غذا) از جمله محصولات سفالی پرطرفدار در گیلان هستند که سوغاتی‌های بی‌نظیری به شمار می‌آیند.
سفال‌های گیلانی در حال حاضر به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروه ظروف سفالی که خود شامل سه طبقه ظروف نوشیدنی، ظروف سرو غذا و ظروف پخت و پز هستند و گروه سفال‌های تزیینی که مجسمه‌ها را شامل می‌شوند.
مینای خانه بندی
میناکاری یا مینای خانه بندی یکی از صنایع دستی نفیس استان گیلان است که با مواد اولیه‌ای چون نقره خالص استرلینگ، آب طلا و سنگ‌های معدنی ساخته می‌شود. آینه و شمعدان و سرویس چای‌خوری از جمله محصولات این هنر زیبا هستند که کالاهایی صادراتی به شمار می‌آیند.
صنایع چوبی
صنایع چوبی از جمله صنایع دستی مهم و مطرح در استان گیلان هستند و شما می‌توانید انواع وسایل چوبی مانند عصا، جعبه جواهرات، بازی شطرنج، بازی تخته، قلیان، صندوقچه، وردنه چوبی، گوشتکوب چوبی، تخته گوشت چوبی، ملاقه و قاشق چوبی، کاسه و پیاله چوبی، کفگیر چوبی، قندلاک چوبی و غیره را از بازارهای این استان خریداری کنید.
خراطی و نازک کاری چوب
نازک کاری چوب یا خراطی یکی از صنایع دستی رایج در استان گیلان به‌خصوص در شهر رشت است و تعداد زیادی از صنعتگران چوب در کارگاه‌های متعدد این استان به تولید انواع وسایل چوبی از قبیل ظروف شکلات خوری، قندان، میوه خوری، نمکدان، آجیل خوری، عصا، چوب رختی و غیره مشغول هستند.
منبت کاری
منبت کاری یکی دیگر از هنرهای دستی مردم استان گیلان است که با ایجاد نقوش نیمه برجسته و کنده‌کاری‌های زیبا روی چوب توسط ابزارهای خاصی به نام «مغار» انجام می‌شود. همان طور که می‌دانید چوب‌های مختلفی در جنگل‌های مناطق شمال کشور یافت می‌شوند و به همین دلیل، منبت کاری در این منطقه رونق فراوانی دارد و شما می‌توانید محصولات متنوعی را برای سوغات در گیلان پیدا کنید.
تابلوهای نقاشی مینیاتور و معرق
تابلوهای نقاشی مینیاتور و معرق در سال‌های اخیر در شهر رشت تبدیل به هنری محبوب و پرطرفدار شده‌اند. پس اگر به‌دنبال یک سوغاتی نفیس و ارزشمند هستید به سراغ تابلوهای نقاشی مینیاتور و معرق بروید.
کدوی قلیانی
کدوی قلیانی خاص‌ترین صنایع دستی استان گیلان است؛ کدویی که توسط هنرمندان گیلانی به زیبایی نقاشی می‌شود و سپس به‌عنوان تنگ، پایه چراغآ آباژور یا ظرف محتوی آب قلیان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ساخت کدوی قلیانی، هنری رایج در شرق گیلان و به‌خصوص در شهرهای آستانه اشرفیه، لنگرود و لاهیجان (روستای لیالستان) است که با نام «قلیان کوئی» نیز شناخته می‌شود.
در هنر ساخت کدوی قلیانی کدو را حین رشد با استفاده از قالب‌های چوبی به‌شکل و فرم مورد نظر در می‌آورند و پس از خشک شدن، طرح‌های مختلف گیاهی، جانوری (گل و بلبل) یا اشکال هندسی روی سطح آن می‌کشند. کدوها گاهی با استفاده از مواد طبیعی (پوست انار و دانه های اسپند و زاج سیاه) رنگ‌آمیزی می‌شوند.
کدو قلیانی یک محصول کشاورزی و نوعی کدو است که از گذشته فقط برای ساخت قلیان کاشته می‌شده است. این نوع کدو زردرنگ و توخالی است و مصرف خوراکی ندارد. پوسته خارجی کدو قلیانی به سرعت رشد می‌کند و هسته‌های درون آن می‌ریزد. کشاورزانی که به پرورش این نوع کدو مشغول هستند، تخته‌های طرح‌داری دارند که کدوی کوچک و در حال رشد را بر آن سوار می‌کنند. آن‌ها پیش از آن که گیاه به رشد کامل خود برسد، برای ۱۵ روز، روزی دو بار با دست به آن شکل می دهند.
پس از بزرگ شدن کدو، به‌تدریج نقش داخل قالب روی پوست آن ظاهر می‌شود و هنرمند روی آن را نقاشی می‌کند. این کدو دو سر خواهد داشت؛ یکی بزرگ‌تر و دیگری کوچک‌تر و وسط این دو سر که کمر کدو باشد، باریک است. کدو قلیانی بیشتر در رنگ‌های مختلف قهوه‌ای و کرم دیده می‌شود.
صنایع دستی گیلان را از کجا بخریم؟
برای خرید صنایع دستی استان گیلان می‌توانید به بازارهای رشت، آستانه اشرفیه، لاهیجان، املش، ماسوله، لنگرود و دیگر شهرها سر بزنید. چندشنبه بازارها و بازارچه‌های صنایع دستی نیز از جمله مکان‌هایی هستند که اهالی شهر در آن‌ها محصولات صنایع دستی خود را به فروش می‌رسانند؛ مکان‌هایی که می‌توان محصولاتی متنوع را با قیمت‌هایی مناسب خریداری کرد و به سوغات برد.
