گروه ایرنا زندگی – در دنیای مدرن که تکنولوژی و زندگی شهری به سرعت در حال پیشرفت است، بسیاری از مفاهیم که زمانی جزئی از هویت اجتماعی ما بودند، به فراموشی سپرده شده‌اند. یکی از این مفاهیم، روابط همسایگی و بازی‌های محلی کودکان است که در گذشته بخش مهمی از رشد اجتماعی و تربیتی آنان بود. اما امروز، با تغییرات گسترده در سبک زندگی، این روابط کمرنگ شده و نسل جدید کمتر با این تجربیات ارزشمند روبرو می‌شوند. برای فهم دقیق‌تر این تغییرات و پیامدهای آن، با دکتر ایراندخت فیاض، روانشناس تربیتی و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت‌وگو پرداختیم.
تأثیر تغییرات اجتماعی بر روابط همسایگی و رشد کودکان
دکتر ایراندخت فیاض، روانشناس تربیتی و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، معتقد است که با گسترش شهرنشینی و تغییر در ساختار زندگی خانوادگی، روابط همسایگی و بازی‌های محلی کودکان به شدت تحت تأثیر قرار گرفته‌اند.
فیاض در ابتدا توضیح می‌دهد: «ما وقتی در مورد هر متغیری صحبت می‌کنیم، باید به آن در بستر اجتماعی و فرهنگی آن زمان نگاه کنیم. امروز، در جهان مدرن، زندگی به سرعت در حال تغییر است. از زندگی دامداری و کشاورزی گرفته تا زندگی صنعتی و امروز زندگی فراصنعتی، هرکدام از این دوره‌ها اقتضائات خاص خود را دارند. در گذشته، خانه‌های ویلایی و محل‌های سکونت خاص، باعث ایجاد روابط اجتماعی مستحکم‌تری می‌شدند. اما در دنیای امروز، با مهاجرت‌های مستمر و تغییرات اجتماعی، مفهوم “بچه محل” تقریباً از بین رفته است.»
فیاض در ادامه به تأثیرات این تغییرات بر رشد اجتماعی کودکان اشاره می‌کند و می‌گوید:«در گذشته، خانواده‌ها در یک محل سکونت می‌کردند و روابط خویشاوندی و اجتماعی بسیار قوی‌تری داشتند. عمو، خاله، دایی، و دیگر اقوام نزدیک در یک محله زندگی می‌کردند، اما امروز به‌دلیل تغییرات زندگی شهری و سبک زندگی خانواده‌ها، بسیاری از این روابط از بین رفته است. امروز، افراد به دلیل نیازهای شغلی و اقتصادی، مجبور به تغییر محل سکونت می‌شوند و این تغییرات باعث می‌شود که هویت محلی و قومی کمرنگ شود.»
فیاض همچنین به تغییرات در سبک زندگی خانواده‌ها اشاره می‌کند: «در جهان مدرن، خانواده‌ها به‌طور فزاینده‌ای پراکنده شده‌اند و این پراکندگی باعث می‌شود که ارتباطات خانوادگی و اجتماعی ضعیف‌تر شوند. علاوه بر این، مشغله‌های کاری و زندگی پرتنش شهری باعث می‌شود که افراد حتی فرصت دیدار همسایگان و آشنایان را نداشته باشند. در این شرایط، کودکان از فرصت‌های اجتماعی و آموزشی که در گذشته از طریق همسایگان و بازی‌های محلی به‌دست می‌آوردند، محروم می‌شوند.»
او همچنین به کاهش فرزندآوری در زندگی شهری اشاره می‌کند: «امروز خانواده‌ها به دلایل مختلف اقتصادی یا سبک زندگی مدرن، کمتر فرزند می‌آورند. این موضوع حتی در برج‌ها و آپارتمان‌های بزرگ هم مشاهده می‌شود؛ جایی که اگر هم خانواده‌ای زندگی کند، تعداد کودکان آن بسیار کم است. این کاهش فرزندآوری، باعث می‌شود که فرصت‌های ارتباطی و اجتماعی برای کودکان کمتر شود.»
فیاض در ادامه به تغییرات فرهنگی نیز اشاره می‌کند: «امروزه، حیوانات خانگی جایگزین اعضای خانواده شده‌اند. افراد وقت و انرژی خود را بیشتر صرف مراقبت از حیوانات خانگی می‌کنند تا ارتباطات انسانی. این تغییرات نشان‌دهنده یک بحران در روابط اجتماعی است که به‌ویژه در زندگی شهری و مدرن به چشم می‌خورد.»
آیا ایجاد روابط صمیمانه با همسایگان در دنیای مدرن امکان‌پذیر است؟
این استاد دانشگاه به واقعیت‌های زندگی مدرن اشاره می‌کند: «در دنیای کنونی که فردگرایی و شخصی‌سازی سبک زندگی به شدت گسترش یافته، هر فرد برنامه‌ای خصوصی برای خودش دارد و حتی نیازی به هماهنگی با دیگر اعضای خانواده نمی‌بیند.»
فیاض ادامه می‌دهد: «امروز، بیشتر خانواده‌ها در شرایطی زندگی می‌کنند که همسایگانشان فرزندانی هم‌سن و سال فرزندانشان ندارند یا تعداد کودکان در محله‌ها آن‌قدر کم است که فرصتی برای ارتباط برقرار کردن و بازی‌های محلی باقی نمی‌ماند. والدین هم به دلیل مشغله‌های کاری و خستگی، دیگر نمی‌توانند فرصت‌هایی برای ارتباط با همسایگان یا برقراری روابط اجتماعی در محله‌ها فراهم کنند.»
فیاض با اشاره به تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تأکید می‌کند: «این تغییرات در سبک زندگی به شدت بر رشد اجتماعی و عاطفی کودکان تأثیر می‌گذارد. در گذشته، کودکان از طریق بازی‌های محلی و تعاملات اجتماعی با همسایگان و خانواده‌های بزرگ‌تر، مهارت‌های اجتماعی و عاطفی خود را به دست می‌آوردند. آن‌ها یاد می‌گرفتند که چگونه با دیگران تعامل کنند، تضادها را حل کنند و احساسات خود را مدیریت نمایند.»
او با اشاره به نوع تربیت در گذشته و مقایسه آن با امروز می‌گوید: «در دهه‌های گذشته، روابط خانوادگی و قومی بسیار قوی‌تر بود. خانواده‌ها معمولاً شش یا هفت فرزند داشتند و این فرزندان در محله‌های خاصی زندگی می‌کردند. بچه‌ها با یکدیگر بازی می‌کردند، دعوا می‌کردند، سازگاری می‌کردند و در این فرآیند مهارت‌های اجتماعی و عاطفی خود را به‌خوبی می‌آموختند.»
تأثیرات تغییرات اجتماعی بر رشد عاطفی و اجتماعی کودکان؛ چالش‌ها و راه‌حل‌ها
فیاض در پاسخ به این سوال که آیا کودکان در دنیای کنونی و به‌ویژه به‌خاطر محدودیت ارتباطات با همسایگان از نظر اجتماعی، اخلاقی و عاطفی دچار بحران هستند، می‌گوید:«بچه‌ها در این فضا از بابت رشد اجتماعی، اخلاقی و عاطفی منهدم نمی‌شوند. مدل‌های زندگی و نوع تربیت متفاوت است. امروز، بچه‌ها به‌دلیل تغییرات در ساختار زندگی اجتماعی، به خصوص محدود شدن ارتباطات با همسایگان، فرصت‌های کمتری برای تعامل اجتماعی در محیط‌های سنتی دارند. اما این بدان معنا نیست که آن‌ها در این زمینه دچار بحران خواهند شد.»
او ادامه می‌دهد:« بچه‌ها همچنان از طریق محیط‌های جدید مانند فضای مجازی، کارتون‌ها، و شبکه‌های پویای خودمان انواع و اقسام روابط اجتماعی، ابراز عواطف و مهارت‌های اجتماعی را یاد می‌گیرند. این‌ها به نوعی یادگیری‌های نهفته هستند. آن‌ها یاد می‌گیرند که چگونه رفتار کنند، مسائل خود را حل کنند، و چه‌طور با دیگران تعامل داشته باشند. اگرچه این یادگیری‌ها در فضای محدود و در قالب‌های جدید صورت می‌گیرد، اما در موقعیت‌های واقعی، کودکان قادر خواهند بود از این داده‌ها و مهارت‌ها استفاده کنند.»
این روانشناس تربیتی بیان می‌کند: «در واقع، کودکان به‌دلیل تغییرات زندگی اجتماعی و شهری امروز، به نوعی در یک جهان جدید با نوع دیگری از سازگاری، ابراز عواطف و تعامل با دیگران روبه‌رو هستند. این تغییرات، اختلالات روحی را در کودکان ایجاد نمی‌کند، بلکه به آن‌ها کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی خود را در شرایطی متفاوت و جدید توسعه دهند.»
فیاض در ادامه به نکته‌ای مهم اشاره می‌کند: «با وجود این تغییرات، همچنان باید سنت‌ها و ارتباطات خانوادگی را حفظ کنیم. برای مثال، ما در فرهنگ خود سنت‌هایی داریم که هنوز هم می‌توان آن‌ها را حفظ کرد. داشتن دورهمی‌های خانوادگی روز جمعه، دیدار با مادر بزرگ، یا برقراری تماس تلفنی با خانواده‌ها از جمله این سنت‌هاست. حتی می‌توان در مناسک خانوادگی مانند جشن تولد، سالگرد ازدواج یا گردهمایی‌های بیرون از خانه، خانواده‌ها را دور هم جمع کرد. در دنیای امروز، شاید سفرهای که در گذشته داشتیم دیگر وجود نداشته باشد، اما می‌توانیم با هم بودن را تجربه کنیم. به‌عنوان مثال، خانواده‌ها می‌توانند دور هم جمع شوند، سفرهای دسته‌جمعی داشته باشند و یا به صورت گروهی بیرون بروند. این‌ها می‌تواند فرصتی باشد برای حفظ سنت‌های خانوادگی و تقویت روابط اجتماعی.»
این روانشناس تربیتی تأکید می‌کند:«با وجود تغییرات اجتماعی و زندگی مدرن، می‌توان ارتباطات انسانی و خانوادگی را بازسازی کرد و در عین حال، زندگی در دنیای جدید و محدود شدن ارتباطات با همسایگان نباید مانع رشد اجتماعی و عاطفی کودکان شود. در دنیای مدرن، به‌رغم سرعت تغییرات، حفظ سنت‌های خانوادگی و تقویت روابط اجتماعی می‌تواند به رشد عاطفی و اجتماعی کودکان کمک کند.»